Violénsia doméstika ne’ebé akontese iha uma-laran dalabarak mak remata ho fahe-malu.. e dalabarak mós oan-sira hili atu tuir inan duke tuir aman. Kondisaun ne’e halo mane sira husik hela sira nia kna’ar ne’ebé nu’udar aman ida, tenki fó futuru di’ak ba nia oan-sira.
Foto: Emerenciana
“Ha’u mai buka moris iha Dili, tanba ha’u hakarak fó futuru di’ak ba ha’u nia oan sira. Ha’u nia oan sira hotu tuir ha’u. Nune’e mak ha’u tenki servisu para ami bele moris.” dehan Lucinda da Conceição, vítima violénsia doméstika ida bainhira jornalista sira hasoru nia iha loron 2 fulan Dezembru 2022 iha Delta, Dili.
Señora oan nain 4 ne’e hetan presaun sikolojika husi nia kaben. Nia lakoi haktuir violénsia seluk tan ne’ebé nia hetan.. maibé nia konfesa de’it kona-ba tratamentu la justu ne’ebé nia simu no la hetan konsiderasaun husi nia parseiru moris nian. Kondisaun ne’e akontese iha tempu naruk no halo nia ikus mai tenki foti desizaun ba nia-an.
“Ha’u deside hakotu relasaun ho ha’u nia kaben tanba buat hotu ne’ebé ha’u halo iha uma laran nafatin la vale iha nia matan. Ha’u feto ida, ha’u halo natar ne’e luan.. ema hotu haree ha’u kasian..maibé ha’u nafatin át iha nia matan. Nia dehan nafatin ha’u la servisu.Nia sempre dehan ha’u la iha direitu atu koalia iha ami nia familia. Ha’u nia fuan ne’e moras tanba nia la kumpri promesa hirak ne’ebé koalia ona iha uma kreda.” Lucinda haktuir ho matan-ben.
Lucinda hahu forma familia ho nia kaben iha tinan 1999 no sira hela iha munisipiu Manufahi, hafoin soe malu ho nia kaben Lucinda deside muda mai Dili ho nia oan sira. Sofrementu ne’ebé nia hasoru, nia nunka hakarak atu fahe ho ema seluk, tantu haktuir ba vizinu ka halo keixa ba autoridade sira. Inan idade 45 ne’e hili atu nonok tanba lakohi atu buat hirak ne’e sai problema boot. Nia mós lakoi lakon tempu tanba iha asuntu seluk ne’ebé importante liu ba nia, ne’e mak tau-matan ba nia oan sira. Maski nia hili atu pasensia, maibé afinal pasensia ema ida nian iha limitasaun.
“Ha’u pasensia iha laran de’it.. buat hotu ha’u halo.. ba duni karau, tuir lolos nia mane bele halo ida ne’e.. maibé buat hotu tenki ha’u. Ha’u pasensia de’it, buat hotu iha mundo ne’e tenki pasensia maibé ha’u sente ba.. ha’u hanesan laos nia fen, mas ninia asulear. Ne’ebé iha tinan 2015 ha’u labele ona, ha’u hakarak foti desiaun hadoak-an husi nia.” Lucinda haktuir oinsa la fasil ba nia atu foti pasu ida ne’e iha nia moris.
Maske rona lia-anin barak husi família, sobrevivensia violénsia doméstika ne’e hili atu la preokupa tanba nia iha oan nain 4 ne’ebé nia tenki fó han-hemu, eduka no halo sira seguru. Ida ne’e mak ninia objetivu prinsipal nia mai Dili. Nia halo saida mak nia bele hodi fó vida moris ba nia ho nia oan sira-nian.
“Iha Dili ha’u servisu iha warung.. ha’u fa’an obralan.. ha’u halo dosi hodi fa’an, atu ami bele moris no ha’u nia oan sira bele eskola. Ha‘u iha oan feto 2 no mane 2. Ida boot ne’e agora iha banku universidade semester hitu ona. Ida segundu remata ona nia eskola sekundaria. Nain 2 ki’ik sei iha banku sekundariu.” Lucinda haktuir.
Responsabilidade ne’ebé tuir lolos sai nu’udar fen no laen nian hanesan inan-aman atu tau-matan ba sira nia oan nia kresimentu no futuru, tenki sai responsabilidade ba Lucinda mesak. Nu’udar aman ida, Lucinda nia kaben husik kna’ar todan ne’e ba ninia kabas mesak. Dalaruma nia lakon esperansa no rende ba ninia realidade.
“Dalaruma ha’u hanoin barak atu haruka sira lalika kontinua sira nia estudu maibé labele, sira tenki iha futuru di’ak. Ida ne’e mak fó forsa mai ha’u atu esforsu nafatin. Kuandu osan laiha sira husu mai, ha’u tenki buka oinsa para bele fó ba sira seim depende ba sira nia aman.” dehan Lucinda ho fiar-an.
Sosiadade liuliu familia uma laran inklui mos vítima konsidera violénsia doméstika ne’e bikan-ho-kanuru mak baku malu. Ne’e fiar ne’ebé sala, ne’ebé abut ona iha sosiadade. Esteriotipu ne’e halo vítima violénsia doméstika sai vulneravel iha sosiadade. Faktu hatudu katak violénsia doméstika ne’e krime publik. Sé de’it mak haree no hatene kona-ba violénsia ne’e inklui vítima, bele halo keixa ba polisia no autor sei prosesu tuir Lei Violénsia Doméstika tinan 2010.
Diretor Fundasaun Hak, Sixto dos Santos iha nia kna’ar fatin Farol, Dili afirma katak sira servisu hamtuk ho polisia fó formasaun no halo advokasia kona-ba direitu humanos inklui violénsia doméstika. Nia dehan bainhira kazu sira ne’e mosu, komunidade sira komprende ona katak ne’e laos asuntu uma-laran nian maibé sai asuntu publik tanba ne’e krime. Ho nunee mak sira sempre enkoraja atu ema hotu bele kontribui ba hamenus violénsia doméstika iha sosiadade ho konsidera violénsia ne’e krime publik.**
Jornalista : Laura dos Reis & Emerenciana de J. Martins
Discussion about this post