Monday, December 4, 2023
Radio Liberdade Dili - FM 95.8 Mhz
Advertisement
  • Varanda
    • Vizaun & Misaun
  • Se Mak Ami
  • Notisia
    • Atualidade
    • Feature News
  • GenderEquality
  • Desportu
  • Opiniaun
  • Artista
  • Foto
  • Programa Radio & Orariu
No Result
View All Result
Radio Liberdade Dili - FM 95.8 Mhz
  • Varanda
    • Vizaun & Misaun
  • Se Mak Ami
  • Notisia
    • Atualidade
    • Feature News
  • GenderEquality
  • Desportu
  • Opiniaun
  • Artista
  • Foto
  • Programa Radio & Orariu
No Result
View All Result
Radio Liberdade Dili - FM 95.8 Mhz
No Result
View All Result
Home Opiniaun

Fundu Petroliu: Benefisiu ba Grupu Élite no Tristeza ba Povu Ki’ik

jesusa by jesusa
March 3, 2012
in Opiniaun
0
Fundu Petroliu: Benefisiu ba Grupu Élite no Tristeza ba Povu Ki’ik
13
SHARES
50
VIEWS
Share on FacebookShare on TwitterShare on Whatsapp

Radio, online – Opiniaun ne’e ninia kontiudu tomak responsavel husi hakerek nain. Redasaun fo pasu menu ne’e hodi ejerse ema hotu nia opiniaun konaba asuntu ruma iha prosesu dezenvolvimentu Timor Leste.

Ko’alia-halimar ho kolega sira iha mini kongresu Dewan Solidaritas Mahasiswa Pemuda Pelajar Timor-Leste [DSMPTL] iha Dezembru foin lalais ne’e. Ha’u husu pergunta ida ba kolega ida. Se loos mak hetan benefisiu hosi fundu petroliu ne’ebé dala barak ona aloka ba dezenvolvimentu rai ne’e nian?.

Kolega ne’e ho sindiran [iha bahasa Indonesia] dehan, Governante, deputadu ho emprezariu sira mak hetan benefisiu hosi fundu ne’e. Governante no deputadu sira hetan vensimentu, per diem, osan pulsa no seluseluk tan. Emprezariu sira hetan lukru tamba sira hetan projetu ne’ebé ninia orsamentu mai hosi fundu petroliu [mina no gas]. Aat liu tan emprezariu ne’e nudar governante, entau sira hetan benesifiu dua kali lipat.

Faktu hatudu katak dadaun ne’e governante balu iha kompañia ne’ebé serbisu iha area konstrusaun no instalasaun eletrisidade nian, tamba area rua ne’e mak nudar osan nia hun ne’ebé fó lukru boot ba sira.

Tuir Deputadu, Inacio Moreira hosi Komisaun G, bazea ba fiskalizasaun ne’ebé sira halo dala balu Governante sira fó projetu ba sira nia familia no osan barak mak aloka ba projetu ne’e, (Timornewsline, 12 Outubru 2011). 

Maske sira rasik la direitamente jere kompañia ne’ebé sira iha, maibe fó ba sira ninia maun-alin  no sira ninia maluk ou kolega grupu [grupu politiku] nian hodi jere. Sira tenke liu dalan ida ne’e hodi evita kontrolu hosi públiku no sosiadade sivil sira. Ne’e nudar tatika atu ema seluk labele hatene katak, sira halo jogu.

Buat hirak ne’e nudar instrumentu konspirasaun ida hodi fahe lukru ba malu liu hosi prosesu kada aprovizionamentu ka prokurament ne’ebé sira monta tiha ona. Maske ida ne’e legalmente seidauk prova iha tribunal. Hahalok sira ne’e rasik la garantia oinsa atu hari’i fiar hosi povu no estadu. Situasaun ne’e dudu Primeiru Ministru Xanana Gusmao hodi hamosu paradigma foun liu hosi  hari’i Ajénsia Dezenvolvimentu Nasionál (ADN) ho objetivu atu fiskaliza no monitoriza implementasaun projetu hothotu iha railaran.

Governu gasta ona US $ 3. 074 biliaun [hosi tinan 2005 – 2011], (Relatoriu Banku Central Timor-Leste, Fevreiru, 2012) hodi aloka ba dezenvolvimentu rai ne’e nian. Liuliu ba konstrusaun infrustruktura, maibe realidade hatudu katak, povu barak seidauk sente loloos ninia rezultadu.

Povu iha area rural sira seidauk bele asesu ba estrada, bee mos no fasilidade eskola no saúde ne’ebé di’ak no sufisiente. Iha parte seluk, ita rekuinese katak, Governu ida ne’e mós konkretamente halo ona buat balu hanesan loke estrada foun, hadi’ak ponte, irigasaun no fornese bee mos, no seluk tan. Presiza hatenek katak, fundu ba buat hirak ne’e laos deit mai hosi Governu Timor-Leste maibe mós hosi projetu asistensia hosi ajénsia internasionál sira hanesan, AusAid, USAID no JICA. 

Tinan 2011 nia rohan, Timor-Leste marka mós istória foun ida hafoin tama ba iha tinan sanulu hetan ninia libertasaun nasionál. Governu atuál ne’ebé mak Primeiru Ministru Xanana Gusmao lidera ofisialmente lansa sistema  eletrifikasaun modernu ida hodi fó naroman ba povu tomak iha nasaun foun ne’e. Bele dehan ida ne’e rezultadu ida hosi promesa barak PM Xanana nian ba povu Timor-Leste.

Sistema elektrifikasaun ne’e mós stratejia Governu nian hodi bele atrai investór sira atu loke industria iha ita nia rain hodi bele kria kampu serbisu ba Timor oan sira ne’ebé dadaun ne’e seidauk hetan serbisu. Iha entervsita esklusivu ida ho jornal Diario Nacional edisaun 27 Dezembru 2011, Vise Primeiru Ministru Jose Luis Guterres hateten “susesu eletrisidade nudar susesu Timor Oan tomak nian.” Tamba ida ne’e duni mak sira nini mehi, dehan nia.  Vise PM ninia komentariu ne’e halao hafoin fulan ida Govenu atuál inagura sentral elektrika Hera iha loron 28 Novembru 2011. Liafuan Guterres nian ne’e nudar sentimentu ksolok ba susesu ne’ebé Governu AMP atinji, liuliu iha area infrastruktura. Ida ne’e realmente, públiku tomak haree no rekuinese, maibe iha parte seluk buat barak sei lao laloos no presiza hadi’ak, nune’e bele responde necesidade povu tomak nian.

Ezemplu iha area konstrusaun no rehabilitasaun estrada, ema barak, inklui membru Parlamentu Nasionál no sosidade sivil sira sei kestiona ninia kulidade. Bazea ba observasaun ne’ebé mak hakerek-na’in halo, estrada iha Kapital Dili no iha distritu sira kontinua kuak. Maske kada tinan estadu aloka orsmentu ho montante boot hodi rehabilita estrada hirak ne’e.  Maibe ninia rezultadu la halo povu kontente tamba estrada ne’ebé rehabilita la dura to’o tinan ida. Dala ruma fulan ida ka rua deit estrada sira ne’e at fila fali. Iha buat rua mak presiza haree, primeiru prosesu selesaun ba kompaña atu implementa projetu sira karik ladun loos. Segundu, kompaña rasik  laiha seriadade hodi garantia kualidade estrada nian. Kompañia ne’ebé laiha seriadade la fó benefisu ba públiku no hakarak duni uluk lukru hosi projetu ne’e. I

ha implementasaun projetu nian kompañia balu hanoin kedas porsentu hirak mak sei hetan hosi projetu ne’e. Iha liafuan ida baibain ema kualia no dala ruma halo ita nia tilun manas, “Pajero uluk tiha lai mak foin nia kualidade.” Liafuan ida ne’e dala barak ema kualia, sira komenta tamba laos laran moras, maibe tamba sira sente no haree buat ne’ebé akontese. Liafuan ne’e rasik hamosu ona faktu barak, ema sira ne’ebé kaer projetu saida deit, la to’o tinan ida sira sae ona kareta luxu, sira iha mikrolet, taxi no trek barabarak no hela iha uma luxu. 

Tuir loloos orsamentu ne’ebé aloka ba projetu ne’e 70% hodi uza ba hadia estrada no 30% ba emprezariu sira nia kompaña. Maibe, dala ruma kotrariu fali 70% ba sira ninia kompañia [bolsu] no 30% ba rehabilitasaun estrada. Ho 30% orsamentu ne’e susar atu sosa materia sira ne’ebé ho kuantidade boot no kualidade aas hodi bele garantia estrada ida ne’ebé dura ba tinan naruk. Atu garantia estrada nia kualidade tenke liu hosi estudu profundu ida ba kualidade rai nian molok halo rehabilitasaun.

Ida ne’e presiza duni kompañia ne’ebé iha ema tekniku ka enjeñeiru konstrusaun sivil sira ne’ebé iha abilidade di’ak no iha esperiensia ba asuntu refere. Karik presiza mós konsensia [nurani] no nasionalizmu ema nian, bainhira buat rua ne’e laiha, entau susar duni ba Timor-Leste atu to’o objetivu dezenvolvementu nasionál ida ne’ebé di’ak no sustentatvel. 

Laiha kontrolu ida propriu hosi orgaun soveranu sira hanesan Parlamentu, Governu no hosi parte mídia rasik susar uituan atu nasaun ne’e bele iha estrada no infrastruktura sira seluk ne’ebe di’ak no dura. Fraku iha monitoriamentu no kontrolu bele hamosu mós Kolusaun Korupsaun no Nepotizmu (KKN). Faktu hatudu hela ba ita katak, iha ketimpangan makas kondisaun moris nian entre povu baibain ho ema balu ne’ebé serbisu iha Governu no emprezariu sira. Sira nia moris iha mudansa lalais, balu uluk moris biasa deit agora moris luxu. Buat ida ke la lojiku liu [ sangat tidak masuk di akal] mak funsionáriu baibain ou xefi departementu ida iha kareta tolu ou haat no sira mos iha kompainia bisnis nia iha fatin balu. Bele imajina tók pasti  iha buat balu ke lao laloos ona.

Kondisaun moris ida ne’ebé diferente tebes ho Mana Maria Adelaide Araujo, feto faluk ida ne’ebé moris hamutuk ho nia oan nain haat. Moris ho  kondisaun mukit, hela iha uma aat ida iha Ailo-Laran, Dili. Situasaun ekonomia obriga nia tenke serbisu ho papel rua, nudar inan no aman ba nia oan sira. Nia halo to’os no fa’an dosi hodi han no hemu no sustenta nia oan sira ninia eskola. Dala ruma mós nia haruka nia oan sira hodi halo to’os no halo kantareru modo nian.  “Ami moris iha susar nia laran. Ami nain lima iha to’os, maske ami hetan osan ki’ik oan, maibe ami hadomi malu nafatin no ha’u hanorin sira oinsa hadomi ema seluk,” Maria kualia ho mataben ba ekipa TLMDC ne’ebé intervista nia. Ho esforsu hotu ne’ebé nia iha, Mana Maria ho nia oan sira hetan deit US $ 20 kada fulan. Ne’e diferensia boot ida bainhira kompara ho governante no emprezariu balu ne’ebé dadaun ne’e moris luxu. Sira bele gasta US $ 100 ba leten kada loron tamba sira hetan osan hosi fontes [sumber] oioin. 

Estilu moris luxu [gaya hidup mewah] hanesan ne’e la refleta respeitu no apresiasaun ba direitu umanu nian. Ne’e forma violasaun direitu umanu tamba osan ne’ebé tuir loloos uza hodi hadi’ak eskola, sentru saúde, estrada no hadi’ak povu ki’ik nia moris. Maibe ema balu ka grupu oan ida koruptu tiha no husik hela eskola oan barak mak istuda iha udan laran no tu’ur iha rai. Komisaun Anti-Korupsaun (KAK) iha dever tomak atu halo investigasaun ba governante balun ne’ebé riku derepenti deit. Liuliu, prosesa legalmente kompañia sira, funsionáriu Alfandega no funsionáriu ne’ebé serbisu ba prokuramen EDTL [Eletricidade de Timor-Leste] nian no funsionáriu hosi instituisaun estadu seluk tamba balu sai kaya mendadak tiha deit. Ita hein!. 

*Hekerek-na’in nudar Fundadór Timor-Leste Media Development Centre (TLMDC) no Eis membru Dewan Solidaritas Mahasiswa, Dewan Mini-Lautem
Email: [email protected]
Mobile: 725 4078

Previous Post

Estudante Ermera-Lautem Komemora Saudozu Conis Nia Mate

Next Post

Vitima Ezekusaun Iha Colmera Husu Deporta ba Australia

jesusa

jesusa

Related Posts

Fundasaun Pátria ho Plan Internasionál Kontinua hakbi’it Jornalista Média Lokál sira
Notisia

Fundasaun Pátria ho Plan Internasionál Kontinua hakbi’it Jornalista Média Lokál sira

December 1, 2023
Xefu Suku Eleitu Bairu Pite Joanina Sei Tau Prioridade Programa Neen ba nia Komunidade
Notisia

Xefu Suku Eleitu Bairu Pite Joanina Sei Tau Prioridade Programa Neen ba nia Komunidade

November 29, 2023
Joven Bibileo Husu Sefe Suku Eleitu Kria Atividade Hodi Halakon Konflitu
Intervista

Joven Bibileo Husu Sefe Suku Eleitu Kria Atividade Hodi Halakon Konflitu

November 21, 2023
Ramos Horta “Se Governu la tau Importansia ba Ma-Nutrisaun iha Timor-Leste Labarik sei sai Defisiénsia Intelektuál”
Notisia

Ramos Horta “Se Governu la tau Importansia ba Ma-Nutrisaun iha Timor-Leste Labarik sei sai Defisiénsia Intelektuál”

November 15, 2023
Sobrevive husi Violénsia Doméstika, Feliciana Loke Restorante Tia Janner iha Maubara
Feature News

Sobrevive husi Violénsia Doméstika, Feliciana Loke Restorante Tia Janner iha Maubara

November 14, 2023
Oportunidade no Dezafiu  TL Nia Adezaun ba ASEAN
Dezenvolvimentu

Oportunidade no Dezafiu  TL Nia Adezaun ba ASEAN

November 6, 2023
Next Post
Vitima Ezekusaun Iha Colmera Husu Deporta ba Australia

Vitima Ezekusaun Iha Colmera Husu Deporta ba Australia

Discussion about this post

Your browser does not support the audio element.
Fans na'in: mak rona hela
Loading ...
Winamp, iTunes Windows Media Player Real Player QuickTime Stream Proxy

POPULAR

  • DALIA SOARES PEREIRA FINALISTA CS-UNTL, HARÍ RASIK NIA MÉDIA

    DALIA SOARES PEREIRA FINALISTA CS-UNTL, HARÍ RASIK NIA MÉDIA

    1204 shares
    Share 482 Tweet 301
  • SERVISU VOLUNTÁRIU TINAN 13 IKUS MAI MARIA (EMI) HETAN KONFIANSA  SAI JESTORA IHA RÁDIO KOMUNIDADE RAIHUSAR

    389 shares
    Share 156 Tweet 97
  • Hasa’e Folin Tarifa DNTT Prende Ona Bís Haat

    376 shares
    Share 150 Tweet 94
  • RENOÇENCIA “Mane De’it Bele Suku Roupa Tanba Sá Ita Feto Labele Hadi’a Kareta”

    300 shares
    Share 120 Tweet 75
  • INSPIRA HUSI TUTORIAL IHA MEDIA SOSIAL, MAILA LOKE SALON RASIK

    283 shares
    Share 113 Tweet 71

KONTAKTU AMI

Avenida Hudi Laran, Usindo
Dili, Timor-Leste

Recent News

Fundasaun Pátria ho Plan Internasionál Kontinua hakbi’it Jornalista Média Lokál sira

Fundasaun Pátria ho Plan Internasionál Kontinua hakbi’it Jornalista Média Lokál sira

December 1, 2023
Xefu Suku Eleitu Bairu Pite Joanina Sei Tau Prioridade Programa Neen ba nia Komunidade

Xefu Suku Eleitu Bairu Pite Joanina Sei Tau Prioridade Programa Neen ba nia Komunidade

November 29, 2023
  • About
  • Advertise
  • Privacy & Policy
  • Contact

© 2021 Radio Liberdade Dili - Powered by FMDC & Hosted by Kalohan.NET

No Result
View All Result
  • Varanda
    • Vizaun & Misaun
  • Se Mak Ami
  • Notisia
    • Atualidade
    • Feature News
  • Gender
  • Desportu
  • Opiniaun
  • Artista
  • Foto
  • Programa Radio & Orariu

© 2021 Radio Liberdade Dili - Powered by FMDC & Hosted by Kalohan.NET