Dili – João Bareto ema ho defisiénte matan ne’ebé uza aitonkat, la’os bareira ba nia hodi hetan títlu Baxarelatu iha Unversidade Nasiónal Timor Lorosa’e iha loron 11 fulan Abril tinan ida ne’e.
João Bareto husi Munisípiu Bobonaro, Aldeia Moloptas, Suku Molop, moris iha loron 25 fulan Jullu tinan 1970. Hahú nia eskola primária iha Maloa Bairo-Pite no Pre-Sekundáriu iha eskola Fatumeta Dili no kontinua Ensinu Sekundária iha Finantil, uluk ho naran (Darmabakti), remata sekundáriu iha tinan 1994. Iha tinan 2001 João kontinua nia estudu ensinu superior iha Universidade Nasiónal Timor Lorosa’e, Fakuldade Siénsia Sosiais, Departamentu Siénsia Polítika.
João haktuir moris mai ho kondisaun la ho defisiénte, iha tinan 2001 sei hala’o nia estudu iha Universidade Nasional Timor Lorosa’e. Bainhira to’o iha semestre haat komesa matan haree ladun moos no to’o iha semestre lima João nia matan la haree total iha tinan 2004.

João Barreto/ Foto ekipa Radio Raliberdade
“Husi ne’e ha’u rasik foti desizaun para ha’u nia estudu, tanba kodisaun ne’ebé limita ha’u nia movimentu. Bainhira ha’u para ha’u nia estudu no hadook an husi kampus senti triste tebes no hanoin ha’u nia estudu ne’e la ba oin ona, entaun fila ba uma ha’u tanis, iha hanoin ida katak ha’u nia moris realidade mak ne’e ona. Tanba ha’u nia matan ne’e komesa malaok neneik to’o laharee total. Maske halo ona tratamentu iha Hospital Nasional Guidu Valedares iha tinan 2007 ne’ebé doutór espesialista sira husi Australia mai, hodi halo tratamentu matan maibé sira leno ha’u nia matan hateten, ha’u nia matan laran ne’e metan barak no kafe ten de’it nune’e labele halo operasaun tanba iha lensa matan ne’e foer nakonu. Entaun husi ne’e ha’u hanoin ona ba pasadu, ha’u nia matan uluk hetan torturasaun iha tempu Indonesia ne’ebé fakar kafé manas ba laran ne’e mak nia inpaktu sai nune’e ona” , nia konta ho sentimentu triste bainhira dada lia ho ekipa Radio Liberdade iha nia servisu fati n AHDMTL Manleuana.
Nune’e João ho nia familia nafatin esforsu halo tratamentu iha doutór espisialista husi Amerika mai lakonsege rekopera, tanba ne’e kontinua ba konsulta iha Klinika Lanud Bairo-Pite Dili, baixa semana rua hodi simu aimoruk maibé nafatin la iha mudansa ba nia matan. Iha tinan 2007 João rona novidades di’ak husi doutór matebian Daniel Murphy momentu hala’o hela tratamentu, relasiona ho informasaun kona-ba organizasaun ne’ebé tau matan ba ema ho defisiénsia sira. Ikus doutór Daniel hateten ba nia, hakarak bele la’o mesak, entaun lori ita boot ba iha organizaasaun ida ho naran East Timor Blind Union ETBU, organizasaun ne’e tau matan ba ema ho defisiénsia sira, organizasaun ne’e iha treinamnetu kona-ba aprende letra braille nomos aprende uza aitonka ne’eb’e bele fasilita la’o mesak.
“Ha’u rona tiha informasaun ne’e husi doutór matebian Daniel, ha’u kontenti loos tanba bele la’o no hakerek, husi ne’e komesa hanoin ha’u nia mehi ne’e sei iha, nune’e ha’u inklina an iha ETBU entaun ha’u aprende letra braille durante tinan tolu no oinsá uza aitonkat hodi la’o mesak. Iha tinan 2011 harii organizasaun asosiasaun halibur defisiénsia matan Timor-Leste AHDMTL, ha’u sai manorin ba letra braille iha AHDMTL ba ekipa sira iha asosiasaun ne’e,”João haktuir.
Iha tinan 2018 bainhira hetan bolsu estudu husi Asosiasaun Defisiénsia Tomor-Leste ho sigla ADTL, João kontinua fali nia estudu, iha Universidade Nasional Timor Lorosa’e, Fakuldade Siensia Sociais, Departamentu Inkluzaun Social. Aleinde hala’o nia servisu hanesan manorin iha asosiasaun refere, nafatin fahe nia tempu ba tuir prosesu aprendisajen.
Mane ho defisiénte matan ne’e hateten, bainhira prosesu aprendisajen iha aula laran hamutuk ema ho defisiénsia no la defisiénsia, nia esforsu estuda makaas, nomos uza maneira oinsá bele akapta materia husi mestre sira nia esplikasaun iha aula laran. Maneira seluk ne’ebé nia uza hanesan halo gravasaun mestre sira nia lian, atu nune’e bele rona fali mestre sira nia espliksaun hodi hakerek ho letra braille.
Prosesu hakerek ho metodu rua ida hakerek iha word no ida hakerek uza letra braille, bainhira ba orienta ne’e print eletronik entrega ba orientadór sira, no iha mós letra braille atu nune’e orintadora sira bele fasilita ho di’ak. Ba etapa ezame defeza buat hotu la’o di’ak, maske ho kodisaun defisiénte matan maibé kontenti, tanba hetan valór ne’ebé di’ak. Prosesu ikus atu entrega mini monografia, print metode rua ida letra braille no ida seluk print eletronik, ho razaun letra braille ne’e sai dokumentasaun ba kolega defisiénsia matan sira seluk ne’ebé sei prosesu hakerek nia laran hodi bele peskiza referensia ruma.
“Dezafius ne’ebé ha’u hasoru mak diferente ema haree no la haree bainhira prosesu aprendisajen la’o, entaun tenki halo gravasaun lian. Difikuldade seluk mak bainhira sai husi kampus husu ajuda ba kolega sira hodi sa’e transporte públiku ba uma, tun iha Bua Laran, hodi la’o ba uma ne’e distansia dook oituan. Entaun la’o soke kareta motor ne’ebé para iha dalan soke too kanek foin too uma. Iha mós transporte públiku balun ne’ebé laiha konsiensia dalaruma antes ha’u sa’e mikrolete ne’e fó hatene kedas kondutor sira para iha kampus nian. Maibé transporte balun fó hatene tiha sira halai liu tiha, ha’u la tuun husi bemo no tun fali iha BNCTL kaikoli nian oin, foin la’o tuun ba kampus entaun kolega estudante sira ajuda ha’u la’o tama ba kampus“, nia hateten.
Maske hasoru difikuldade oi-oin, maibé suporta másimu husi familia no AHDMTL ohin loron, 11 Abril 2023, João konsege remata nia estudu no taka xapeu metan (gradua) hodi simu títlu Baxarelatu iha Universidade Nasiónal Timor Lorosa’e (UNTL).
Reportajen : Diana Manuela Soares
Discussion about this post