Timoroan nain rua partisipa kongresu mundiál ba dala 108 ba lian esperanto iha sidade Torino no kongresu internasionál juventude esperantista ba dala 79 no Lignano Sabbiadoro, Italia 2023, ho tema jeral “Enmigrado Kunfluo De Homoj Valoroj” iha Tetun dehan “Emigrasaun Konfluensia Valór Umanu”.
Partispante husi esperantista sira mai husi nasaun 69 inklui Timor-Leste, ho total ema ne’ebé maka partisipa iha kongresu ne’e 1319 inklui Timor oan nain 2 maka Mateus de Sena ho Teodosia dos Reis Ximenes, ne’ebé mak la’o durante semana rua hahu 29 Jullu to’o 12 Agostu 2023.
Kongresu mundiál no internasionál juventude esperantista ne’e realiza ho objetivu atu partilla diversas kultura, aktividade movimentu esperanto iha kada nasaun, promove lian esperanto, aprezentasaun sientifíku no peskiza sira inklui kria relasaun amígavel entre esperantista sira iha mundo.
Iha abertura kongresu ne’e loke ofisialmente husi Prezidente UEA (Asosiasaun Esperanto Universál) Duncan Charters kona-ba valór umanu “Servisu ba komunidade unika maka esperansa ema hotu nian ne’e hanesan mensajen prinsipál iha kongresu ba tinan 2023 nian.
“Ita atu konvoka mundu ida ne’e ho valór esperanto nian, oinsá ita atu ajuda mundu ida ne’e liu husi valór esperanto nian. Ita tenke komprende di’ak kona-ba efetivu diskrimisaun ba valór umanu iha mundu ohin loron, ita presiza servisu hamutuk ho konsiente kona-ba politika sosiál, kona-ba fundamentu unidade ba diskriminasaun ba emigrante sira ida ne’ebé mak prioridade tebes, efikásia ba diskriminasaun ba emigrante,” hatete Prezidente UEA iha abertura kongresu ne’e iha Turino, Italia.
Prezidente Asosiasaun Esperanto Universál ne’e husu ba estadu mundu nian hanesan Nasoens Unidas no organizasaun sira seluk katak, simu no apoio ba emigrante sira ba rekonese mós valór istóriku husi migrasaun. Migrasaun maka baze ba dezemvolvimentu umanidade no apela mós ba estadu sira garante katak, migrante sira bele moris laiha diskriminasaun linguistika no kualkér diskriminasaun seluk husi liafuan seluk. Tan ne’e mai ita solidário ba refugiadu sira no enfatiza sira katak, direitu umanu sira maka, direitu universál ne’ebé aplika ba ema hotu, ba individu iha mundu tomak.
Reprezentante Timorense nain rua senti kontente partisipa iha eventu kongresu ne’e tanba bele hasoru malu ho esperantista sira husi nasaun oi-oin hodi bele komunika direta.
“Ha’u nia impresaun durante iha kongresu ha’u sente kontente tanba, bele hasoru esperantisto foun ne’ebé maka mai husi nasaun oi-oin iha mundu no bele halo belum di’ak ho sira no bele aprende hamutuk ho sira ein termus atu aprende sira nia kultura. Alende ne’e aprende mós movimentu esperanto iha sira nia paíz no aumenta konesimentu lian esperanto liu husi konversasaun loro-loron no hanesan mós oportunidade ida mak explora sidade Italia liu husi progama “Ekskurso,” dehan Mateus de Sena.
Teodosia dos Reis mós senti kontente maske foin aprende lian esperanto iha tinan ida ne’e maibé hetan oportunidade partisipa eventu boot hanesan iha konregresu mundiál no kongresu juventude esperanto nian.
“Foin primeira vez ha’u tuir kongresu ba nível internasionál nian, ha’u senti orgullu tebes, buat barak loos ne’ebé maka ha’u aprende iha kangresu ne’e, ida maka ha’u bele ko’alia lian esperanto báziku, entaun ha’u bele konversa ho esperantista sira seluk kuaze esprantista husi nasaun seluk barak maka seidauk kuñese Timor entaun ami introduz Timor liuhusi koversa direta no mós aprezenta Timor nia kultura iha eventu internasionál hanesan dansa SURU BOEK, ne’ebé ho arte kultura nian liga ho asesoris sira ne’ebé ami uza hodi introduz ba esperantista sira iha kongresu ne’e,” dehan Teodosia dos Reis.
Iha programa internasionál arte kalan inklina mós iha atividade oi-oin ho esperantisto internasionál dansa kultura husi nasaun Indonesia nian, esperantisto sira husi nasaun Australia, Indonesia, Polandia, Alemana, Brazil, Korea do Sul, Japaun, Holanda no país seluk tan inklui aprezenta mós dansa kultura Timor nian, husi dansa kultura no promove tais no asesoris tradisionál Timor nian hetan apresiasaun másimu husi partisipante esperantista sira iha fórum refere.
Durante aprezentasaun dansa kultura Timor nian esperantista Armox Alex, husi Franca hatete nia senti atraidu tebes ho dansa tradisionál husi Timor nian no nia espera sei vizita Timor-leste iha tempu ruma.
“Ha’u gosta los Timor-Leste, ha’u gosta imi nia kultura, imi nia dansa no hakarak tebes vizita Timor-Leste”, dehan esperantista Franceza ne’e ho entuzismu.
Nune’e mós esperantista Luca, husi Brazil hatete, nia senti kontente bele kuñese esperantista nain rua husi Timor-Leste no iha esperansa atu vizita nasaun Timor-Leste nasaun ne’ebé ko’alia lian Portuguesa iha sudesde Aziátiku.
“Ha’u senti kontente tebes iha ne’e hasoru esperantista sira oin-oin no koñese ema nain rua husi Timor-Leste nasaun ida ne’ebé ko’alia Portuguesa hanesan mós Brázil ha’u senti interese tebes atu vizita Timor-Leste iha loron ruma”
Durante partisipa iha kongresu sira mos partisipa programa oi-oin hanesan lisaun sesaun ko’alia lian esperanto iha nivel báziku no intermediu, feira ba movimentu esperanto, mundansa klimatika, Erasmus+ interkultura ka aprezentasaun konaba kultura oin-oin, reuniaun assosiasaun vegetarian, kompetisaun diskursu, aprende mós lian Italiano, desportu foun ida hanaran Tchoukball no seluk tan.
Movimentu esperantista iha Timor daudaun ne’e iha membru hamutuk nain 30 no ativu 13, ne’ebé mak pozisiona iha Dili ho ninia atividade ne’ebé la’o semanalmente kursu lian esperanto liu husi kanal Radiu Liberdade Dili iha kada Tersa-feira no enkontru regular entre membru, no partisipa ona atividade lubuk ida iha eventu internasionál sira.
Tuir istoria ba lian esperanto hamosu no dezenvolve iha finál sékulu XIX husi L. L. Zamenhof, husi nasaun Hebreu impero Russia ne’ebé agora dadaun ho naran Polandia. Zamenhof introduz lian esperanto hanesan lian internasionál auxiliar iha mundu.
Reportajen: Ekipa Radio Liberdade
Discussion about this post