Violénsia Domestika ne’e Violénsia Direitus Humanos

Baku ne’e moras! Sá-tan baku ho fiu. Ema ne’ebe baku dalaruma la senti, maibé ida simu baku ne’e, aleim moras–baku ne’e hakanek ninia fizika no hakanek mos ninia sentimentu. Ida ne’e mak inan feton JS senti durante tinan barak. Hafoin hakat liu esperensia violénsia domestika iha uma laran nomos hetan amiasa, JS deside ses husi nia kaben no fila ba inan-aman.
“Hau rasik ho familia hili ka foti desizaun ida ne’e, tanba konsidera nia hahalok la di’ak mai hau durante ami hahu forma familia to’o deit ami fahe malu.” JS haktuir ba ekipa jornalista iha Sesta, loron 2 Dezembru 2022 iha nia hela fatin ida iha Dili.

JS forma familia ho LC iha 2004 no tau oan mane nain 3. Sira hela iha area remotas ida durante ne’e. To’o problema ne’e akontese iha Novembru fulan kotuk, JS rasik la ba halo keixa iha policia ka parte relevante sira tanba LC halo ameasa.
WHO hatudu dadus Estimasaun Prevalénsia Violénsia Domestika Hasoru Feto iha tinan 2021 iha 28% feto iha Timor-Leste – kuaze liu dala rua iha mundu, – ne’ebé sofre husi Violensia Bazeia Jéneru tanba nia la’en, la’en uluk ka namoradu.
Asembleia jerál ONU iha Rezulusaun Nú 48/104 Deklarasaun ba Eliminasaun Violénsia hasoru Feto, tinan 1993 define violénsia hasoru feto hanesan “kualker aktu violénsia bazeia ba jéneru ne’ebé rezulta husi ka hanesan rezultadu iha, fíziku, seksuál, asédiu sikolojia ka sofrementu ba feto.”
Kumpri ba rezolusaun ONU nian ne’e, Timor-Leste konsidera ona violensia domestika nudar krime publiku. Katak sé de’it mak hatene no hare violénsia domestika ne’e akontese bele halo keixa ba polisia. No autor violénsia domestika sei simu kastigu tuir hatur ona iha lei Violénsia Domestika 2010. Tanba violensia domestika nudar violensia direitus humanos.
Bainhira liga telefone ho vítima nia kaben, LC nia rekoñese aktu ne’ebe nia halo tanba problema uma laran.
“Los, hau baku nia ho fiu metan iha nia isin. Hau hatene katak nia ne’e hau nia fen, no ami nain rua iha ona oan mane tolu, maibé nia rasik foti desizaun tenki husik hau no nia halai fila ba nia inan ho aman no familia sira.” LC haktuir.

Kazu violensia domestika ne’ebe akontese iha JS no LC nia uma laran fo impaktu maka’as ba sira nia oan. IM tinan 11, JS ho LC nia ona mane boot tenki para nia estudu iha setimo ano. Nia rasik deside atu la fila ba nia aman.
“Hau na’in rasik desidi, hau la fila ba hau nia apa. Hau hakarak hela hamutuk ho nia ama. Hau sei iha vontade atu kontinua hau nia estudu iha tinan oin.” IM afirma.

Tuir dadus WHO hatudu katak iha Timor Leste kuaze 47% husi labarik sira mak sai malnutrisaun tanba sofre husi violénsia no abandona sira husi inan ho aman.**